Rechten van de Natuur in Nederland

Op dit moment moeten we vaststellen dat de huidige wet- en regelgeving in Nederland onvoldoende bescherming biedt aan de natuur. Dit komt -mede- doordat in de afweging die gemaakt wordt tussen ecologische en economische/maatschappelijke belangen het ecologische belang vaak het onderspit delft.

Het probleem is dat de natuur bij deze afwegingen geen adequate juridische vertegenwoordiging kent, omdat in het Nederlandse recht natuur van oudsher is beschouwd als een rechtsobject in eigendom van de mens. Dat betekent dat de natuur kan worden geëxploiteerd of beheerd ten gunste van de mens. De natuur wordt dan een louter van de mens afhankelijke economische waarde toegekend.

Het concept van "Rechten van de Natuur" is niets minder dan een paradigmaverschuiving in het juridisch en ethisch denken. De internationale beweging Rechten van de Natuur pleit voor een fundamentele heroverweging van de antropocentrische benadering van de natuur in het recht. Door de intrinsieke waarde van de natuur als ecosysteem (juridisch) te erkennen wordt het oude antropocentrische beeld, dat de mens heer en meester is van de natuur, losgelaten. Zo ontstaat een ecocentrische benadering in het recht waarin het welzijn van het ecosysteem centraal staat en haar intrinsieke rechten worden toegekend. De rechten om te bestaan, te floreren, te gedijen en ecologische processen in stand te houden, onafhankelijk van haar nut voor menselijke doeleinden.

Juridische context

Naar huidig Nederlands recht is de natuur een rechtsobject en wordt zo -juridisch- gelijkgesteld met onder andere de gangbare (on)roerende zaken zoals bijvoorbeeld fietsen en gebouwen. Een rechtsobject kent geen eigen rechten of plichten, immers het rechtsobject wordt als een onmondig, niet levend iets beschouwd. Mensen, bestuursorganen of organisaties kunnen het rechtsobject claimen of besluiten nemen over het rechtsobject, waarbij het rechtsobject geen ‘stem’ heeft. Kortom het rechtsobject kan niet zelfstandig juridisch participeren.

In Nederland zijn natuurlijke personen tezamen met privaat en-publiekrechtelijke rechtspersonen rechtssubjecten en beschikken over rechtspersoonlijkheid. Dit houdt kortgezegd in dat zij dragers zijn van rechten en plichten. Aan het rechtssubject wordt een juridische persoonlijkheid toegekend waardoor zij actief deel kan nemen aan het rechtsverkeer, zij kan juridisch en dus publiekelijk participeren. Het rechtssubject kan opkomen voor haar rechten in beleid- en besluitvormingsprocedures, ook kunnen haar verplichtingen worden opgelegd.

De beweging Rechten van de Natuur tracht - onder andere- via het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan de natuur, juridische vertegenwoordig mogelijk te maken. Het is bevreemdend dat natuur, de bron van al wat leeft inclusief onszelf, nog steeds als een object wordt gezien.  De natuur een juridische ‘stem’ geven komt neer op een juridische emancipatie van de natuur doordat zij haar eigen rechten heeft. Vanzelfsprekend kan de natuur dit slechts via juridische vertegenwoordiging. Aldus kunnen de rechten die de natuur toekomt een belangrijk argument worden in beleid- en besluitvormingsprocedures.

In Nederland is deze vorm van milieubescherming evolutionair en nog niet op nationaal niveau geïmplementeerd. Wel hebben in 2023 GroenLinks/PvdA, D66, Bij1, Volt, Splinter, LEF en PvdD in haar partijprogramma’s Rechten van de Natuur genoemd. Gesteld kan worden dat er een beweging op gang komt in Nederland.

Huidige initiatieven

In Nederland bestaat er een groeiend aantal initiatieven voor Rechten van de Natuur. Zie hier een overzicht van de beweging. In dit stuk worden wat hoogtepunten benoemd, een volledig overzicht is te vinden op onze website.

In 2019 werd de Ambassade voor de Noordzee opgericht. In de Ambassade wordt geluisterd naar de politieke stem van de dingen, planten, dieren, microben en mensen in en rond de Noordzee. De Ambassade heeft een route tot 2030 uitgestippeld. Eerst gaan ze leren luisteren naar de zee, vervolgens leren spreken met om ten slotte te kunnen onderhandelen namens de zee en het leven in de zee. In de periode 2023 – 2026 bevindt de Ambassade zich in haar tweede fase: die van het spreken.

De beweging die Jessica den Outer met de Maas Cleanup op gang bracht om middels de petitie ‘Maas in de Wet' de Maas rechtspersoonlijkheid toe te kennen, is de eerste lokale beweging van burgers, ondernemers en andere natuurliefhebbers. De petitie 'Maas in de Wet' verzocht de Tweede Kamer om de Maas op de politieke agenda te zetten en te onderzoeken hoe haar fundamentele rechten wettelijk kunnen worden vastgelegd.

In 2021 werd door Wim Eikelboom de stem van de IJssel geïntroduceerd. Wim Eikelboom heeft in de gemeenteraad ingesproken voor en namens de IJssel, dit was een in Nederland nieuw fenomeen. Het was de eerste keer dat vanuit het perspectief van de rivier een reactie werd gegeven op een plan van het gemeentebestuur. Verder betogen in 2021 deskundigen dat Amelisweerd de ideale proeftuin is om de werking van Rechten van de Natuur te onderzoeken. 

In 2022 is het Zoöp dat een praktische invulling van Rechten van de Natuur tracht vorm te geven via het organisatorisch bestuursmodel genaamd Zoöp.  Door toe te zien op de samenwerking tussen menselijk en niet-menselijk leven tracht Zoöp al de belangen voor al het leven (Zoë) te behartigen. 

In 2023 is met de stichting ‘Bos dat van zichzelf is, de rechten van het bos 'De Duim' op Landgoed Zonheuvel in Doorn erkend. Daarnaast is in de gemeente Eijsden- Margraten door PRO Eijsden-Margraten een motie Rechten van de Natuur aangenomen op 7 november 2023. De partij tracht de natuur een stem in de besluitvorming te geven en bescherming te geven die nodig is tegen bedreigingen zoals klimaatverandering, verlies van leefgebieden en vervuiling. De gemeente Eijsden-Margraten kan een pioniersrol spelen door zich in te zetten voor de erkenning van rechtspersoonlijkheid voor de natuur op lokaal niveau.

Resumerend kan gesteld worden dat de beweging Rechten van de Natuur gestaag terrein wint in Nederland. De Stichting Rechten van de Natuur heeft verscheidene Rechten van de Natuur-initiatieven in Nederland opgezet en begeleidt. Van Amelisweerd tot de Maas. Wij gaan deze beweging in Nederland verder mobiliseren en uitbreiden en gaan door met het pleiten voor de verankering van deze rechten.